Qarlyğaştyñ qūiryğy nege aiyr?

Künderdıñ bır künı Jylan jer jüzındegı jandy men jansyzdarğa mynadai aryz aitady:

— Menı Täñırım senderdıñ bärıñnen kem jaratypty. Aiaq-qolym joq. Basymdy kötere almai, jer bauyrlap qaldym. Ne jep, ne qoiarymdy da bılmeimın. Senderdıñ bärıñ bır bütın tıldısıñder, al men aiyr tıldımın. Oilap otyrsam, jandy men jansyzdyñ ışındegı sorlysy men ekenmın. Mağan eşqaisyñnyñ järdem etkılerıñ kelmeidı. «Sen qasırettı köp tarttyñ, ondailar ärdaiym ädıl keledı, sen barlyğymyzğa patşa da bola alasyñ» dep, sözben bolsa da jūbatyp ketpeisıñder, – dep, ol ekı közınen qandy jasyn sorğalatyp, ağyl-tegıl jylaidy.

Jandy-jansyzdyñ barlyğy jylanğa aianyş bıldırıp, ökpesın oryndy köredı, «qarasyñ dep şyqpaityn, qara qyldy qaq jarğan, aq jürek aqylşymyz bolar» desıp, özderıne patşa etıp sailaidy.

Jyl artynan jyl, kün artynan kün ötıp jatady.

Künderdıñ künınde Jylanekeñ: «Bükıl älemge patşa bolyp, barlyq bilıktı öz qolyma alsam, būdan da jaqsy tūrar edım. Közıme körıngen tamaqty ışpei, düniedegı jandylardyñ eñ tättı qandysyn jer edım», – dep qialdaidy. Qan dämın aiyra alatyndardy şaqyrtady. Qos qanatyn delditıp, aiaqtaryn şıltitıp, quaryp Şırkei, tūmsyğyn edıreitıp Masa, patşanyñ köñılın tabam deuşılerdıñ bärı keledı.

Patşa osylardyñ ışınen Şırkei men Masağa:

— Jer jüzın aralap, ösımdıkterdıñ dämın tatyp, jandy-jansyzdyñ qanyn soryp qaityñdar, tek būlar ğana emes, qattydan tastyñ, jūmsaqtan topyraqtyñ da dämın alyñdar. Düniedegı eñ tättı zat būdan bylai menıñ tamağym bolatyndai etıñder, – dep, uaqyt kesıp, bükıl älemdı şarlatyp jıberedı.

Kün artynan kün ötıp, patşanyñ kesıp bergen mezgılı de jetedı.

Şırkei älsızdıgınen jel bolsa, şöptıñ tübıne qaşyp tyğylyp, tymyqta yñyldap än salğansyp jürıp, keşıgıp qalady. Al Masa ösımdık pen jandylardyñ eñ tättısın bılıp alyp, patşasyna qarai äuelei ūşyp, ändetıp kele jatqanda, Qarlyğaş kez bolady.

— İä, Masa dosym, patşamyzğa eñ tättı tamaq ızdep kettı dep estıp edık, taptyñ ba?

Masa Qarlyğaşty mensınbei, sūrağyna jauap qatpai, zulai jöneledı.

— Ä, ä, tüsındım, tüsındım! Jolyñ bolyp, ızdegenıñdı tapqan ekensıñ, dostym... Azamatsyñ özıñ! Senıñ eptılıgıñdı, eş närseden taiynbaityn bır bettılıgıñdı bılgemın. Osy qasietıñdı endı barlyq qanattylarğa aita jüretın bolamyz, – dep, Qarlyğaş Masadan syr tarta, madaqtai söileidı.

Būl maqtauğa Masanyñ esı şyğa mastanyp:

— Patşamyzdyñ tamağyna kımdı tapqanymdy bılesıñ be?

— E, Masa dosym, men ne bıluşı edım? Sızden denemnıñ ülkendıgı bolmasa, aqylym az emes pe?! Sız patşanyñ aqylşysysyz. Käne, törem, aityñyzşy, ardaqty patşamyzdyñ tamağyna kımdı taptyñyz?

Masa elıre tüsıp:

— Düniede patşamyzğa laiyqty eñ tättı tamaq adam qany eken.

«Hm... Adam siaqty aqyldy da ailaly jan domalanğan sılımtık jarymjanğa jem bolyp qala ma» dep, qarlyğaş bır amal oilaidy.

— Menıñ aqylymnyñ qysqalyğy osy emes pe, Masa törem! Adamnyñ qany tättı degenıñızge sener-senbesımdı bılmei kelem. «Düniede tättı qandy tauyp, dämın tatqannyñ tılıne altyn mör tüsıp qalady» dep, şeşem köp aituşy edı. Käne, tılıñızdı şyğaryp, mörıñızdı körsetıñızşı! Altyn mörge köz salğannyñ özı bız üşın ülken bır medeu ğoi.

Būl maqtauğa elırgen essız Masa:

— Körseñ, köre ğoi, baiğūs! – dep, tılın ūsynady. Qarlyğaş şap berıp, Masanyñ tılın jūlyp alğanda, ol söilei almai, yz-yz etıp, patşasy Jylanğa qarai ūşa jöneledı.

«Qoş, tılıñ jūlyndy. Auzyña qūm qūiyldy. Adamnyñ qanynyñ tättılıgın endı qalai tüsındırer ekensıñ?» degen oimen Qarlyğaş artynan ūşady.

Masa bırdemelerdı aitqysy kelıp, yz-yz etıp zar qağady. Bıraq eş närsenı tüsındıre almaidy Jylanğa.

— Mūnyñ tılı auzynan tüsıp qalğan ba, nemese jyndanğan ba? Mynanyñ ne dep tūrğanyn tüsıngenderıñ bar ma? – dep, Jylan tūrğandarğa qaraidy.

— Öte tüsınıktı, patşam! – deidı Qarlyğaş sonda.

— Tün körmei keteiın, bırdeñe ūqsam, käne, tüsınseñ aitşy, ne dep tūr?

— Yzyñdap ūşyp jürıp, bükıl älemdı araladym. Bıraq neşe türlı ösımdıktı özı ösırıp şyğarğan topyraqtan basqa eş närsenı tappadym, - deidı patşam!

Tılı söileuge jaramasa da qūlağy sau Masa mūny estıgende, jany şyğyp kete jazdaidy.

Ol yzyñdap kep, Qarlyğaşqa ekı-üş ret tiısedı de Jylannyñ aldyna baryp jylap jıberedı.

— Ä, ä, mūnyñ tılıne bır päle qylğan sen ekensıñ ğoi, – dep, Jylan Qarlyğaşqa atylyp kep ketedı. Qarlyğaş ūşa jöneledı.

Jylan ūşa jönelgen Qarlyğaştyñ qūiryğyn ğana tıstep qalady. Jylan sodan bylai topyraq jalap, al Masa yzyldap qalady. Adam jylandy körse öltırıp, basyn ezetın bolady. Qarlyğaş jylannan qorqyp, adamdy dos tūtyp, üidıñ töbesıne ūia salady, bıraq onyñ qūiryğy kem, ekı aiyryq, bolyp qalady.

Qarlyğaştyñ qūiryğy nege aiyr?

Künderdıñ bır künı Jylan jer jüzındegı jandy men jansyzdarğa mynadai aryz aitady:

— Menı Täñırım senderdıñ bärıñnen kem jaratypty. Aiaq-qolym joq. Basymdy kötere almai, jer bauyrlap qaldym. Ne jep, ne qoiarymdy da bılmeimın. Senderdıñ bärıñ bır bütın tıldısıñder, al men aiyr tıldımın. Oilap otyrsam, jandy men jansyzdyñ ışındegı sorlysy men ekenmın. Mağan eşqaisyñnyñ järdem etkılerıñ kelmeidı. «Sen qasırettı köp tarttyñ, ondailar ärdaiym ädıl keledı, sen barlyğymyzğa patşa da bola alasyñ» dep, sözben bolsa da jūbatyp ketpeisıñder, – dep, ol ekı közınen qandy jasyn sorğalatyp, ağyl-tegıl jylaidy.

Jandy-jansyzdyñ barlyğy jylanğa aianyş bıldırıp, ökpesın oryndy köredı, «qarasyñ dep şyqpaityn, qara qyldy qaq jarğan, aq jürek aqylşymyz bolar» desıp, özderıne patşa etıp sailaidy.

Jyl artynan jyl, kün artynan kün ötıp jatady.

Künderdıñ künınde Jylanekeñ: «Bükıl älemge patşa bolyp, barlyq bilıktı öz qolyma alsam, būdan da jaqsy tūrar edım. Közıme körıngen tamaqty ışpei, düniedegı jandylardyñ eñ tättı qandysyn jer edım», – dep qialdaidy. Qan dämın aiyra alatyndardy şaqyrtady. Qos qanatyn delditıp, aiaqtaryn şıltitıp, quaryp Şırkei, tūmsyğyn edıreitıp Masa, patşanyñ köñılın tabam deuşılerdıñ bärı keledı.

Patşa osylardyñ ışınen Şırkei men Masağa:

— Jer jüzın aralap, ösımdıkterdıñ dämın tatyp, jandy-jansyzdyñ qanyn soryp qaityñdar, tek būlar ğana emes, qattydan tastyñ, jūmsaqtan topyraqtyñ da dämın alyñdar. Düniedegı eñ tättı zat būdan bylai menıñ tamağym bolatyndai etıñder, – dep, uaqyt kesıp, bükıl älemdı şarlatyp jıberedı.

Kün artynan kün ötıp, patşanyñ kesıp bergen mezgılı de jetedı.

Şırkei älsızdıgınen jel bolsa, şöptıñ tübıne qaşyp tyğylyp, tymyqta yñyldap än salğansyp jürıp, keşıgıp qalady. Al Masa ösımdık pen jandylardyñ eñ tättısın bılıp alyp, patşasyna qarai äuelei ūşyp, ändetıp kele jatqanda, Qarlyğaş kez bolady.

— İä, Masa dosym, patşamyzğa eñ tättı tamaq ızdep kettı dep estıp edık, taptyñ ba?

Masa Qarlyğaşty mensınbei, sūrağyna jauap qatpai, zulai jöneledı.

— Ä, ä, tüsındım, tüsındım! Jolyñ bolyp, ızdegenıñdı tapqan ekensıñ, dostym... Azamatsyñ özıñ! Senıñ eptılıgıñdı, eş närseden taiynbaityn bır bettılıgıñdı bılgemın. Osy qasietıñdı endı barlyq qanattylarğa aita jüretın bolamyz, – dep, Qarlyğaş Masadan syr tarta, madaqtai söileidı.

Būl maqtauğa Masanyñ esı şyğa mastanyp:

— Patşamyzdyñ tamağyna kımdı tapqanymdy bılesıñ be?

— E, Masa dosym, men ne bıluşı edım? Sızden denemnıñ ülkendıgı bolmasa, aqylym az emes pe?! Sız patşanyñ aqylşysysyz. Käne, törem, aityñyzşy, ardaqty patşamyzdyñ tamağyna kımdı taptyñyz?

Masa elıre tüsıp:

— Düniede patşamyzğa laiyqty eñ tättı tamaq adam qany eken.

«Hm... Adam siaqty aqyldy da ailaly jan domalanğan sılımtık jarymjanğa jem bolyp qala ma» dep, qarlyğaş bır amal oilaidy.

— Menıñ aqylymnyñ qysqalyğy osy emes pe, Masa törem! Adamnyñ qany tättı degenıñızge sener-senbesımdı bılmei kelem. «Düniede tättı qandy tauyp, dämın tatqannyñ tılıne altyn mör tüsıp qalady» dep, şeşem köp aituşy edı. Käne, tılıñızdı şyğaryp, mörıñızdı körsetıñızşı! Altyn mörge köz salğannyñ özı bız üşın ülken bır medeu ğoi.

Būl maqtauğa elırgen essız Masa:

— Körseñ, köre ğoi, baiğūs! – dep, tılın ūsynady. Qarlyğaş şap berıp, Masanyñ tılın jūlyp alğanda, ol söilei almai, yz-yz etıp, patşasy Jylanğa qarai ūşa jöneledı.

«Qoş, tılıñ jūlyndy. Auzyña qūm qūiyldy. Adamnyñ qanynyñ tättılıgın endı qalai tüsındırer ekensıñ?» degen oimen Qarlyğaş artynan ūşady.

Masa bırdemelerdı aitqysy kelıp, yz-yz etıp zar qağady. Bıraq eş närsenı tüsındıre almaidy Jylanğa.

— Mūnyñ tılı auzynan tüsıp qalğan ba, nemese jyndanğan ba? Mynanyñ ne dep tūrğanyn tüsıngenderıñ bar ma? – dep, Jylan tūrğandarğa qaraidy.

— Öte tüsınıktı, patşam! – deidı Qarlyğaş sonda.

— Tün körmei keteiın, bırdeñe ūqsam, käne, tüsınseñ aitşy, ne dep tūr?

— Yzyñdap ūşyp jürıp, bükıl älemdı araladym. Bıraq neşe türlı ösımdıktı özı ösırıp şyğarğan topyraqtan basqa eş närsenı tappadym, - deidı patşam!

Tılı söileuge jaramasa da qūlağy sau Masa mūny estıgende, jany şyğyp kete jazdaidy.

Ol yzyñdap kep, Qarlyğaşqa ekı-üş ret tiısedı de Jylannyñ aldyna baryp jylap jıberedı.

— Ä, ä, mūnyñ tılıne bır päle qylğan sen ekensıñ ğoi, – dep, Jylan Qarlyğaşqa atylyp kep ketedı. Qarlyğaş ūşa jöneledı.

Jylan ūşa jönelgen Qarlyğaştyñ qūiryğyn ğana tıstep qalady. Jylan sodan bylai topyraq jalap, al Masa yzyldap qalady. Adam jylandy körse öltırıp, basyn ezetın bolady. Qarlyğaş jylannan qorqyp, adamdy dos tūtyp, üidıñ töbesıne ūia salady, bıraq onyñ qūiryğy kem, ekı aiyryq, bolyp qalady.